Szczęsnowicz Edward (1853–1911), wiceadmirał floty rosyjskiej, twórca podwodnych sił morskich Rosji.
Ur. 6 I (25 XII 1852 st.st.), zapewne w Archangielsku, pochodził z rodziny szlacheckiej wyznania rzymskokatolickiego z Król. Pol. Ojciec, Mikołaj, uczestnik powstania listopadowego, został w niewyjaśnionych okolicznościach zesłany w r. 1833 do Archangielska, gdzie wcielono go do stoczniowych oddziałów roboczych; po trzydziestu latach zesłania zamieszkał z rodziną w Kronsztadzie. Matka, Polka, z domu Niedźwiedzka, była zapewne córką zesłańca, który wstąpił do armii rosyjskiej i dosłużył się stopnia porucznika. S. miał starsze rodzeństwo: brata Aleksandra (ur. 1845), absolwenta Morskiej Szkoły Inżynieryjnej w Kronsztadzie i Akad. Morskiej w Petersburgu, oraz siostrę Emilię (ur. 1847).
S. wstąpił 26 IX 1867 do Szkoły Morskiej w Petersburgu i w r.n. odbył rejs na parowo-żaglowym okręcie szkolnym, fregacie «Gromoboj». Dn. 13 I 1869 rozpoczął służbę w rosyjskiej flocie wojennej i nadal pływał na okrętach szkolnych: korwecie «Giljak» (1869) i kanonierce «Priboj» (1870). Mianowany 29 IV 1871 gardemarinem (elewem szkoły morskiej) i przydzielony do ekipażu floty, odbył od maja 1871 do listopada 1873 na kliprze «Żemczug» rejs szkolny na Daleki Wschód. Dn. 2 XII t.r. awansował do stopnia miczmana. W l. 1874–5 odbył dwie kampanie morskie na kanonierce «Smiercz». Zaliczony 29 X 1875 do korpusu oficerów broni torpedowo-minowej, został 30 XI t.r. skierowany na roczny oficerski kurs torpedowo-minowy. Od 13 VI do 8 X 1876 pływał na kanonierce «Czarodiejka», okręcie flagowym zespołu okrętów szkolnych kontradmirała K. Piłkina. Po ukończeniu kursu pełnił na tym okręcie od 11 XI t.r. obowiązki oficera torpedowo-minowego. Mianowany 13 I 1877 lejtnantem, został 12 V t.r. oficerem flagowym zespołu okrętów szkolnych. Po dwóch tygodniach kampanii na kliprze «Izumrud» wrócił w r. 1878 na «Czarodiejkę». Dn. 24 V t.r. zaliczono S-a do grupy oficerów torpedowych I kl. We wrześniu został oddelegowany przez Min. Morskie do Francji, a po powrocie nadzorował do końca t.r. oficerskie kursy broni torpedowo-minowej. Od r. 1879 ogłaszał artykuły i notki dotyczące broni torpedowo-minowej, m.in. Neskol’ko slov o lyčnom sostave flota i ob ego podgotovkie („Morskoj sbornik” 1879 nr 9). Publikował też broszury: Izvestija po minnomu delu. Izdanie minnogo oficerskogo klassa (Pet. 1879–82), Kratkije zapiski obščego kursa minnogo iskusstva po lekcijam lejtenanta Ščensnoviča (Pet. 1880), Praktičeskoe rukovodstvo po minnomu iskusstvu. Sostavleno po lekcijam čitannym oficeram flota zimoj 1879–1880. Minnyje zariady i sudovye miny (Pet. 1880), Rukovodstvo po obščemy kursu minnogo iskusstva (Pet. 1884–5 I–II) oraz Kratkoe rukovodstvo po minnomu delu dlja flotskich oficerov. Šestovoe vooruženie šlupok i minonosok i minnoe zagraždenie (Pet. 1887).
W r. 1880 został S. mianowany dowódcą kanonierki «Opyt» (od r. 1883 «Mina»). Za brak okazania wymaganego ustawą szacunku admirałowi, skierowano go w 1. poł. r. 1884 na dwa miesiące do szkolnego oddziału torpedowców Floty Czarnomorskiej; pływał tam na krążowniku «Pamjat’ Merkurija». Na stanowisko dowódcy kanonierki «Mina» wrócił w r. 1885. W kwietniu 1886 powierzono mu nadzór nad budową oraz dowództwo torpedowca «Wyborg» (pierwszego o wyporności powyżej stu ton), zamówionego przez Rosję w angielskiej stoczni «James & George Thomson» w Clydebank koło Glasgow. Pod koniec października t.r. wyruszył na nim z Wielkiej Brytanii do Rewla, gdzie przybył 22 XII. Dn. 13 I 1887 awansował do stopnia kapitana drugiej rangi i jako starszy oficer flagowy Sztabu Okrętów Szkolnych pływał od 22 V do 30 VIII t.r. na okręcie szkolnym «Skobielew». Na początku r. 1888 opracował plan (niezrealizowany) użycia torpedowców jako głównego środka obrony wybrzeża Bałtyku w przypadku ataku floty niemieckiej, z jednoczesnym wykorzystaniem taboru kolejowego w celu szybkiego przerzucania sił. Dn. 28 IV t.r. został starszym oficerem na kliprze «Płastun». Dowodził okrętami różnych rang: od 16 XI 1890 kanonierką «Wichr», od 11 III 1891 okrętem-hulkiem «Bogatyr», od 13 I 1892 transportowcem «Sekstant», a w okresie 30 I – 22 V 1893 pancernikiem obrony przybrzeżnej «Kołdun». Potem kierował szkołą okrętowych magazynierów oraz zasiadał w komisjach egzaminacyjnych dla marynarzy, zdobywających specjalności sterników i sygnalistów. Dn. 13 I 1894 objął dowództwo krążownika torpedowego «Wojewoda», po czym w styczniu 1895 przeszedł do Floty Syberyjskiej i został dowódcą krążownika II kl. «Zabijaka». Od końca marca t.r. przebywał we Władywostoku, pełniąc obowiązki administracyjne; był m.in. pomocnikiem dowódcy ekipażu floty oraz zarządzającym zespołem torpedowców i ich załogami. Dn. 10 III 1896 przeniesiono go ponownie do Floty Bałtyckiej i 26 V t.r. został dowódcą pancernika obrony wybrzeża «Tifon», a dwa miesiące później, znów krążownika «Wojewoda». T.r. wchodził w skład komisji egzaminacyjnej na oficerskich kursach broni torpedowej na krążowniku «Afrika». Od 27 IX 1897 do końca maja 1898 dowodził kanonierką «Grozjaszczyj»; z jej rejsu po Morzu Śródziemnym ogłosił raport Izvlečenie iz stroevogo raporta komandira morechodnoj kanonerckojlodki Grozjaščyj ot 1 sentjabrja 1897 goda („Morskoj sbornik” 1897 nr 12). Awansowany 5 IV 1898 na kapitana pierwszej rangi, podjął jesienią t.r. studia w Akad. Morskiej w Petersburgu; także wtedy został mianowany dowódcą torpedowców i ich załóg z 6. ekipażu floty. Pod koniec t.r. wysłano go do Filadelfii jako nowego przewodniczącego komisji nadzorującej budowę dwóch okrętów dla Rosji w stoczni «W. Cramp&Sons»: pancernika «Retwizan» i krążownika «Warjag».
Dn. 15 II 1899 został S. dowódcą «Retwizana», który po przejściu z Filadelfii do Kronsztadu wszedł w październiku 1902 w skład grupy okrętów kontradmirała E. Sztakelberga, skierowanych do Port Artur. Tam, podczas nocnego ataku japońskiego, 8 II 1904 dowodzony przez S-a «Retwizan» został storpedowany; S., aby nie dopuścić do jego utraty, skierował go na mieliznę i do czasu jego podniesienia odpierał ataki japońskich torpedowców i branderów. Za odparcie w nocy z 24 na 25 II t.r. kolejnego ataku japońskiego został jako pierwszy z oficerów w Port Artur odznaczony 14 III, z rozkazu cara Mikołaja II, Orderem św. Jerzego IV kl. Po ściągnięciu okrętu z mielizny (9 III) i naprawie jego uszkodzeń brał udział w starciach z flotą japońską. W trakcie bitwy na Morzu Żółtym, przy podjętej 10 VIII próbie staranowania pancernika «Mikasa», okrętu flagowego admirała H. Tôgô, został S. ranny. Uszkodzony w tej bitwie «Retwizan» wrócił do Port Artur; 6 XII został zatopiony ostrzałem japońskich haubic. Po stracie okrętu uczestniczył S. w walkach na lądzie; po kapitulacji Port Artur 2 I 1905 dostał się do niewoli. Jego rolę w wojnie rosyjsko-japońskiej komentowała z uznaniem prasa polska (m.in. „Kraj” 1904 nr 8, 10).
Po powrocie z niewoli S. otrzymał 17 IV 1905 awans na kontradmirała i nazajutrz objął nadzór nad okrętami podwodnymi przy zarządzie Stoczni Bałtyckiej w Petersburgu. Przydzielony 15 V t.r. do 8. ekipażu floty jako dowodzący oddz. podwodnego pływania, w czerwcu jako przewodniczący komisji odbiorczej nadzorował próby stoczniowe okrętu podwodnego «Szczuka». Dn. 30 VI został przewodniczącym komisji dla opracowania pierwszych instrukcji i regulaminów służby na okrętach podwodnych, a 10 X członkiem komisji powołanej w Min. Morskim w celu «wypracowania nowego prawa odnośnie przebiegu służby oficerów». W listopadzie i grudniu t.r. pływał na okręcie szkolnym «Chabarowsk». Od 21 III 1906 dowodził oddz. szkolnym podwodnego pływania, w skład którego wchodził okręt «Chabarowsk» oraz okręty podwodne: «Peskar», «Sterljad», «Beługa», «Łosos» i «Sig»; nadzorował też organizację pierwszej rosyjskiej bazy okrętów podwodnych w Libawie. Chory otrzymał 8 IV 1907 półroczny urlop. Napisał wówczas wspomnienia Plavanie eskadrennogo bronenosca 1902–1904 gg., w których krytykował poziom wyszkolenia floty rosyjskiej, pasywną rolę okrętów w obronie Port Artur oraz niepotrzebne rotacje oficerów; otwarcie też przedstawiał własne błędy z okresu dowodzenia «Retwizanem».
W listopadzie 1907 był S. oskarżycielem ze strony floty podczas rozprawy sądowej przeciw kontradmirałowi K. D. Niłowowi i innym oficerom winnym w sierpniu t.r. wypadku jachtu «Sztandart» z carską rodziną na pokładzie. Dn. 18 XII został mianowany młodszym oficerem flagowym Floty Bałtyckiej. W artykule Neskol’ko slovo ličnom sostave flota i ob ego podgotovke („Morskoj sbornik” 1908 nr 1) przedstawił propozycję rozwiązania problemów floty oraz uzdrowienia kondycji kadry oficerskiej. Podczas manewrów w sierpniu 1908 dowodził tzw. flotą defensywną, która poniosła porażkę i w konsekwencji ustąpił 7 XII t.r. ze stanowiska we Flocie Bałtyckiej. Odtąd jako naczelnik szkolnego oddz. torpedowców pływał do 14 I 1909 pod własnym proporcem dowódcy oddziału na okręcie szkolnym «Europa». Awansowany w sierpniu t.r. na wiceadmirała, został jednak odsunięty od służby na morzu i skierowany na stanowisko członka Rady Admiralicji.
S. był katolikiem i w środowisku rosyjskim postrzegano go stale jako Polaka; poza służbą chętnie manifestował polskie pochodzenie, był też czynny w życiu rodaków zamieszkałych w Petersburgu. Zmarł 3 I 1911 (20 XII 1910 st.st.), został pochowany na rzymskokatolickim cmentarzu Wyborskim w Petersburgu. Jego śmierć została odnotowana przez polską prasę, podkreślającą wkład S-a w budowę rosyjskiej floty. Oprócz Orderu św. Jerzego był S. odznaczony orderami: św. Stanisława I, II (1890) i III kl. (1878), św. Włodzimierza III i IV kl., św. Anny I (1910), II i III kl. (1881) oraz Złotą Szablą z napisem «Za chrabrost» (1907), a także srebrnymi medalami: na pamiątkę panowania cara Aleksandra III (1896) i na pamiątkę wojny rosyjsko-japońskiej (1906). Był także kawalerem greckiego Krzyża Komandorskiego Orderu Zbawiciela – Tagma tu Sotiros (1903), pruskiego Czerwonego Orła II kl. (1902) oraz czarnogórskiego Krzyża Kniazia Danijła II kl.
S. był żonaty od r. 1898 z Polką, Jadwigą Zmaczyńską; małżeństwo było bezdzietne.
Plavanie eskadrennogo bronenosca 1902–1904 gg: (vospominanija komandira) opublikowano w Petersburgu w r. 1999.
Pater W., Admirałowie 1918–2005. Słownik biograficzny, Gd. 2006 s. 248; – Afonin N. N., Retvizan, Gangut, Leningrad 1991 I; Čerkašin N., Pervyj flagman russkich podvodnikov, „Morskoj sbornik” 1996 nr 3; Dyskant J. W., Cuszima 1905, W. 1989 s. 248; tenże, Port Artur 1904, W. 1996; Herma M., Rosyjska flota wojenna na Bałtyku w latach 1905–1917, Kr. 2010; Larionov L. V., Posadka na kamni v šcherach jachty Štandart 29 avgusta 1907 goda, w: Epron. Sborni Statej, Leningrad 1936; Mel’nikov R. M., Istorija sozdanija bronenosca Retvizan i krejsera Varjag, „Sudostroenie” 1973 nr 3; tenże, Pervye russkie minonscy, Pet. 1997; tenże, Varjag, Leningrad 1983; Olender P., Wojna rosyjsko-japońska 1904–1905, Kr. 2010 s. 231–3; [Rec. z Plavanie eskadrennogo bronenosca 1902–1904 gg]: „Nautologia” 2002 nr 1/2 s. 88–90 (L. Trawicki, fot.); Trawicki L., Polacy na Retwizanie, „Morza, Statki i Okręty” 2004 nr 3 s. 42–52; Wieczorkiewicz P. P., Historia wojen morskich. Wiek pary, Londyn 1995; Zbierski A. i in., Udział Polaków w wojnie rosyjsko-japońskiej na morzu w latach 1904–1905, Gd. 2000; – Grogorovič I. K., Vospominanija byvšego morskogo ministra, Pet. 1993; Izvestija po podvodnomu plavaniju, Pet.– Libava 1908; – „Kraj” (Pet.) 1904 nr 8 s. 18, nr 10 s. 18–19; „Morskoj sbornik” 1905 nr 1 s. 14, nr 7 s. 20; – Wspomnienia pośmiertne: „Dzien. Kijowski” R. 5: 1910/11 nr 341, „Gaz. Lwow.” R. 101: 1911 nr 6, „Kur. Warsz.” 1911 nr 12; – B. Raczyńskich: Pertek J., Słownik polskich ludzi morza (mszp.), list W. Żelewskiego do J. Pertka z 22 VI 1962; Muz. WP w W.: Zbiór wycinków prasy pol. z l. 1904–5; Rossijskij gosudarstvennyj archiv voenno-morskogo flota w Pet.: F. 2 op. 1 delo 83, F. 180 op. 1 delo 4, F. 406 op. 3 delo 682, 685, F. 406 op. 9 delo 4846 (Polnyj poslužnoj spisok S-a, sostavlen marta 19 dnja, 1909 goda), F. 407 op. 1 delo 4418, F. 410 op. 3 delo 3738, F. 417 op. 5 delo 2516, F. 432 op. 5 delo 7513.
Lech Trawicki